Czy skutki potrącenia wzajemnych wierzytelności mogą być różne w zależności od tego kto złoży oświadczenie o potrąceniu?

Ten problem unaocznił się w szczególności na gruncie rozliczania „spraw frankowych” przy zastosowaniu teorii dwóch kondykcji. W praktyce w wielu sytuacjach mamy bowiem do czynienia z następującą sytuacją:

– konsument wzywa bank do zapłaty należności w związku z zamiarem stwierdzenia nieważności umowy o kredyt – jego wierzytelność staje się wymagalna;
– bank najczęściej dopiero po wielu miesiącach, a czasem latach, wzywa konsumenta do zwrotu wypłaconej kwoty kredytu lub wnosi powództwo wzajemne – jego wierzytelność staje się wymagalna później.

Z przepisu art. 499 Kodeksu cywilnego wynika, iż oświadczenie o potrąceniu ma moc wsteczną od chwili, kiedy potrącenie stało się możliwe. Zgodnie natomiast z art. 498 §1 Kodeksu cywilnego, jednym z warunków potrącenia jest wzajemna wymagalność roszczeń. Z literalnego brzmienia przepisów wynika zatem, iż w w/w przypadku skutek potrącenia winien nastąpić z dniem wymagalności roszczenia banku (gdy obie wierzytelności były już wymagalne).

Jednakże powszechnienie przyjęła się w orzecznictwie interpretacja „contra legem”, iż potrącenia można dokonać w momencie gdy wymagalna jest jedynie wierzytelność aktywna (potrącającego). Konsekwencją przyjęcia tej interpretacji byłoby przyjęcie różnych skutków potrącenia, w zależności od tego kto składa oświadczenie o potrąceniu:

– jeśli oświadczenie złoży konsument, to mógł je złożyć w pierwszym dniu wymagalności swojego roszczenia, a więc skutek będzie z datą wcześniejszą;
– jeśli oświadczenie złoży bank, to mógł je złożyć w pierwszym dniu wymagalności swojego roszczenia, a więc skutek będzie z datą późniejszą.

Podstawowym skutkiem mocy wstecznej potrącenia jest utrata odsetek za opóźnienie od daty kiedy wzajemne wierzytelności zostały umorzone. W naszym przypadku zatem, przy wyżej wskazanej interpretacji, jeśli to konsument złoży oświadczenie o potrąceniu, to utraci on odsetki za opóźnienie za okres między datą wymagalności jego roszczenia, a datą wymagalności roszczenia banku. Jeśli natomiast oświadczenie złoży bank, to konsument tych odsetek nie utraci.

W mojej ocenie wypacza to całkowicie sens instytucji potrącenia wynikający z przepisów Kodeksu cywilnego. Nadto, bez wątpienia budzi wątpliwości w zakresie równowagi stron na gruncie Dyrektywy 93/13/EWG.

Problem przynajmniej częściowo został dostrzeżony w Sądzie Najwyższym o czym może świadczyć uzasadnienie Postanowienia Sądu Najwyższego z 13.06.2025 r. I CSK 768/25, zgodnie z którym konsument może potrącić w pierwszej kolejności odsetki za opóźnienie, a następcze potrącenie należności głównej nie spowoduje utraty tych odsetek (odmiennie np. Sąd Apelacyjny w Lublinie wyrok z 16.12.2024 r. I ACa 1490/23).

Jak się wydaje problem ten z uwagi na rozbieżności orzecznicze winien zostać rozstrzygnięty na poziomie Uchwały Sądu Najwyższego, a być może orzeczenia TSUE.

25 kwietnia 2024 roku, zapadła długo wyczekiwana Uchwała Izby Cywilnej Sądu Najwyższego w sprawie sygn. III CZP 25/22, dotycząca kredytów frankowych. Sąd Najwyższy miał odpowiedzieć na sześć pytań w zakresie interpretacji przepisów.

Czy Uchwała jest przełomowa? Nie, natomiast zastopuje ona niektóre składy sędziowskie które orzekały w sprzeczności z „duchem” orzeczeń TSUE. Wydaje się, że kwestia rozwiązań sądowych i ugodowych teraz jeszcze mocniej przyspieszy.

W skrócie – Uchwała jest bardzo korzystna dla „frankowiczów” i wpisuje się zdecydowanie w orzecznictwo TSUE. Sąd Najwyższy wskazał m.in. iż:

– jeśli z umowy kredytowej eliminowana jest klauzula niedozwolona dotycząca sposobu określania kursu waluty, to nie można w jej miejsce zastosować przepisów prawa lub zwyczajów, do ustalenia kursu walut, albowiem takich przepisów ani zwyczajów w polskim prawie nie ma;

– w razie niemożliwości ustalenia wiążącego strony kursu waluty obcej w umowie kredytu indeksowanego lub denominowanego umowa nie wiąże także w pozostałym zakresie;

– w przypadku nieważności umowy, rozliczenie stron następuje na zasadzie tzw. teorii dwóch kondykcji, co oznacza iż występują dwa zupełnie odrębne roszczenia:
a) klient żąda od banku zwrotu wszystkich kwot jakie wpłacił do banku (odsetki + spłacony kapitał+ inne koszty).
b) bank żąda od klienta zwrotu wszystkiego co wypłacił klientowi.

– bieg przedawnienia roszczeń banku względem klienta, biegnie od momentu w którym kredytobiorca zakwestionował względem banku związanie postanowieniami umowy,

– nie ma podstawy prawnej do żądania przez którąkolwiek ze stron odsetek lub innego wynagrodzenia z tytułu korzystania z jej środków pieniężnych w okresie od spełnienia nienależnego świadczenia do chwili popadnięcia w opóźnienie co do zwrotu tego świadczenia.

Link do Uchwały: Uchwała Sądu Najwyższego

Sąd Najwyższy opublikował na swej stronie internetowej Komunikat Sądu Najwyższego , zgodnie z którym Sąd Najwyższy zamierza otworzyć na nowo sprawę podjęcia Uchwały przez cały skład Izby Cywilnej, w zakresie rozstrzygnięcia najważniejszych kwestii dotyczących kredytów frankowych

Sprawa do tej pory była niemożliwa do rozstrzygnięcia, z uwagi na skierowanie do TSUE zapytania w sprawie statusu sędziów Sądu Najwyższego. Obecnie TSUE zdecydował się jednak odmówić zajęcia stanowiska w tej sprawie.

Tym samym Sąd Najwyższy odpowie na sześć kluczowych pytań w tym w szczególności co do najważniejszej kwestii, czy niedozwolone postanowienia w zakresie kursów walutowych, należy zastąpić innym sposobem ustalania kursów walutowych czy też powodować ma to nieważność całej umowy kredytowej. Sprawa jest rozpatrywana pod sygn. akt III CZP 25/22.

Przedmiotową kwestię można podsumować krótko, uchwała jest bardzo potrzebna, lecz jest co najmniej o kilka lat spóźniona – w końcu sądy wydały już tysiące rozstrzygnięć, często sprzecznych ze sobą.